Sanssouci

In de achttiende eeuw vond de overgang van barokmuziek naar klassieke muziek plaats. Dat was meer dan alleen een muzikale verandering. De barok was de stijl van de oude machthebbers: de adel en de kerk. Klassieke muziek was veel meer de stijl van de burgerij. Ook al waren adel en kerk nog steeds vaak de opdrachtgevers, de smaak van ‘gewone’ mensen werd nu veel belangrijker.

Heel duidelijk zien we dat bij de opera. Typisch voor de barokopera is de opera seria: een zeer formele operavorm waarin de stof uit de klassieke oudheid komt, waarin vaak een koninklijke hoofdrolspeler zijn edelmoedigheid of heldhaftigheid toont en waarin zangers vooral hun zangkunsten moesten kunnen tonen. Rond 1750 kreeg men daar wel een beetje genoeg van en kwam de opera buffa op: een opera waarin gewone mensen en edelen samen in alledaagse situaties verzeild raken – en zich vaak niet zo voorbeeldig gedragen.

De grote meester van de opera buffa is Mozart. Zijn komische opera’s zijn legendarisch: op een libretto met eindeloos gekibbel maakt hij de mooiste, spannendste muziek. Maar meesterwerken als Figaro en Così kwamen niet uit de lucht vallen. Vandaag horen we drie van zijn voorlopers. Alle drie komen ze uit Italië.

Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736) is eigenlijk nog een barokcomponist. Velen kennen hem van zijn Stabat mater, en geef toe: dat klinkt toch niet erg klassiek en wel erg barok. Maar zijn korte intermezzo La serva padrona (“De dienstmeid als bazin”) is een ander verhaal. Het was (de naam ‘intermezzo’ zegt het al) eigenlijk bedoeld als komische afwisseling van een opera seria. De twee delen werden tussen de drie akten daarvan opgevoerd.

Het stuk was nooit bedoeld om de aandacht te trekken. Maar toen La serva in Parijs werd opgevoerd, gebeurde dat wel. Het verhaal van een oude vrijgezelle edelman die het met zijn bazige dienstmaagd aanlegt veroorzaakte een schandaal. In Frankrijk, waar het gezag van koning en adel onaantastbaar was, kon dat echt niet. Maar ook de muziek baarde opzien. In plaats van de stijve, zwaar gestileerde aria’s uit de opera seria hoorde het publiek nu ineens liedachtige melodieën die je zo kon meezingen! Hier ligt dan ook de bakermat van de klassieke stijl.

Naast delen van La serva padrona horen we ook nog fragmenten uit twee latere opere buffe. Gaetano Latilla (1711-1788) mocht veel langer leven dan Pergolesi en maakte het nog mee dat de opera buffa een volwaardig genre werd. La finta camariera heeft eigenlijk alles al wat het genre nodig heeft, inclusief een hoop verwarring over wie zich nu eigenlijk als wie voordoet. Baldassare Galuppi (1706-1785) was zelfs nog een beetje ouder, maar had eveneens een lang leven. In dat lange leven was hij van vitaal belang voor de klassieke stijl. Het concertpubliek kent zijn naam – als die al een belletje doet rinkelen – vooral door zijn pianosonates. Maar ook in de komische opera maakte Galuppi zich verdienstelijk. We horen het begin en het slot van Il filosofo di campagna.