Eigentijdse muziek

Het startschot van het nieuwe concertseizoen klinkt en tegelijkertijd viert de Concertzender haar veertigste verjaardag. Zowel bij de eigentijdse muziekserie De Link in Tilburg als de Willem Twee Toonzaal in Den Bosch werd het seizoen geopend met een spectaculair, vaak spiritueel getint programma. Muziek om bij te reflecteren en even stil te staan in een alsmaar hectischere wereld vol politiek gekrakeel en oorlogsgeweld.
Concertserie De Link en feestvarken De Concertzender sloegen de handen ineen voor een speciaal jubileumprogramma op dinsdag 17 september. Op voorspraak van Concertzender-medewerker en vaste opnameleider Kees van de Wiel werd een spannende concertavond in drie delen samengesteld. De aftrap had niet fraaier kunnen uitpakken. In de oude sacrale ruimte van het Tilburgse Cenakel bespeelde de Haagse geluidskunstenaar Oscar Peters zijn zelfgebouwde orgelinstallatie. Orgelpijpen van verschillende grootte heeft hij vernuftig bijeengebracht in zijn imposante installatie. In het midden van de installatie staat Peters achter zijn console waarmee hij het aanblazen van de orgelpijpen aanstuurt. Zijn compositie Démarrage begint als een eenvoudig, melodieus klankspel dat herinneringen oproept aan het meditatieve orgelspel van componistes als Kali Malone en Ellen Arkbro. Langzaam sluipen er lang aangehouden, statische klankblokken in de compositie die boventoonrijk door de kerkruimte schallen. Zeker in deze minimalistische secties creëert Peters een geheel eigen klankbeeld.

Het accordeonduo TOEAC (Pieternel Berkers en Renée Bekkers) vervolgt met een uitermate gevarieerd recital. Voor deze gelegenheid brengt de Tilburgse stadscomponist Jacques Palinckx een heerlijk dwars accordeonwerk in wereldpremière. Als een ode aan Tilburg (met netnummer 013) heeft Palinckx een eigen dertientoonstelsel bedacht. Voor TOEAC schreef Palinckx dertien dertientooncomposities, variërend in lengte van tientallen seconden tot een handvol minuten. Prettig gestoorde muziekamuses waarmee Palinckx verschillende gemoedstoestanden weet op te roepen: van intens sereen tot ritmisch dansant. Als luisteraar word je geregeld overmand door verwondering. Zelfs een citaat uit Beethovens Negende flitst even voorbij. Meer traditioneel, melodieus accordeonspel is te horen in de weemoedige, door folk geïnspireerde accordeonwerken van Martin Lohse en Benjamin de Murashkin. Grootste surprise van TOEAC’s optreden is Il Pezzo Rotto van de recent overleden componist/gitarist Frank Crijns. Een warmbloedig, rockend werk met een aanstekelijke ritmiek en onvervalste, mediterrane melancholie. Al stampvoetend begeleiden de twee gepassioneerde accordeonisten hun swingende spel, terwijl ze ondertussen de toehoorders verleiden met een aardig woordje Italiaans.

Passie is ook het toverwoord bij de werkelijk uitmuntende, Oekraïense pianist Antonii Baryshevskyi. Sinds de oorlog in zijn thuisland woont en werkt hij vanuit nieuwe thuishaven Amsterdam. Met een onstuitbare gedrevenheid stort deze klaviergeweldenaar zich op eigentijds repertoire. Baryshevskyi maakt het zijn luisteraar niet makkelijk en hij verwacht vaak onvoorwaardelijke overgave aan de muziek. De tweedelige pianosuite Day & Night Hymns van de Bulgaars-Nederlandse componist Peter Kerkelov ontvouwt zich als een raadselachtig, mystiek labyrint. Het ene moment passeert een ferme, licht ontspoorde improvisatie, het andere moment heeft meer weg van spiritueel minimalisme. De Poolse componist Pawel Szymanski houdt de teugels wat strakker. Zijn uit 1986 stammende Etude #1 klinkt als een tot het laatste draadje uiteengerafeld klassiek pianowerk. Een gortdroge postmoderne exercitie die het uiterste vergt van de uitvoerder en de luisteraar. Niet iedere pianist brengt een dergelijke ironische marteletude tot een goed einde. Baryshevskyi lukt dat wel. In zijn ragfijne spel paart Baryshevskyi een groot technische vermogen aan een innige hartstocht voor deze muziek. Helemaal in zijn element is Baryshevskyi tijdens uitvoeringen van twee pianowerken van landgenoot Maxim Shalygin. Met grote gebaren, opgeheven hoofd en zwierige haardos klimt Baryshevskyi in deze postminimalistische partituren. Verbluffend is zijn glasheldere, vingervlugge spel in het betoverende Au vent sur la pointe des pieds. Ontroerend is de emotionele intensiteit in Angel. Een daverend slot van dit Concertzender-jubileumconcert bij De Link.

Maxim Shalygin staat ook centraal tijdens de concertseizoensopening in de Willem Twee Toonzaal in ’s-Hertogenbosch. Op zaterdag 21 september leidde de in Nederland wonende Oekraïense componist het Kamerorkest van het Noorden tijdens een hartverwarmend, sfeervol concert. Hun vredesconcert is een lust voor oren en ogen. Ondanks de voortdurende oorlogsellende in Oekraïne blijven Shalygin en andere landgenoten hun vredesboodschap verkondigen. Muziek is dan de ultieme verbindende en verzoenende factor.
Zodra je de intieme Toonzaal betreedt klinkt er uit de speakers het indringende geluid van het luchtalarm. Een door merg en been gaande klank die vele Oekraïners dagelijks horen. Grote gloeilampen op het podium flikkeren aan en uit, als kaarslicht bij nacht. Uiteindelijk betreedt het orkest en dirigent Maxim Shalygin het concertpodium. Met de rug naar het publiek luisteren ze eerst naar een traditioneel Oekraïens lied van zangeres Maryana Golovchenko die zich achter het orkest heeft verscholen. Golovchenko keert regelmatig terug tijdens het intense concert, waarbij ze de pauzes tussen de werken vult met indringende liederen. Een wurgende stilte vult dan de zaal, muziek en poëzie maken de angst voor de onzekere toekomst voelbaar.
Op het podium is het orkest continu gehuld in een stemmig licht, alsof iedereen in de zaal een geheim concert bijwoont, schuilend voor al het onheil in de wereld.

Werkelijk schitterend is het openingswerk van Maxim Shalygin. Zijn Drop After Drop schreef hij in 2022 als een vredesboodschap, maar het werk is inmiddels uitgegroeid tot een hit. Verschillende ensembles kunnen het werk uitvoeren, maar in deze versie voor strijkorkest is de impact onmiskenbaar. Als in de beste minimal music bouwt het werk een melodie laag voor laag op, de luisteraar meesleurend in zijn bezwerende magie. Aan het eind plukken alle musici zachtjes op hun snaren. Wat rest is een regen aan pizzicato’s die druppelsgewijs naar de stilte terugkeert. In zijn andere werken kiest Shalygin voor het grote romantische gebaar. Muziek vol liefde en compassie zoals in zijn zinderende Satarsa (2021) waarin aanzwellende strijkers van laag naar hoog schieten. Glissando’s en pakkende vioolsolo’s zorgen voor een geaccidenteerd parcours. De weg naar verlossing en troost is niet makkelijk, maar de strijdbaarheid staat rechtovereind. In het troostrijke wiegelied Lullaby (2011) van Shalygin wordt een mooie melodie als een hoopgevende mantra herhaalt. Alleen aan het eind krijsen de strijkers en is de melodie in een waarschuwingskreet omgetoverd.

Hoofdmoot van het concert vormt het twintig minuten durende Tristium (2004) van de nog wat onbekende Oekraïense componist Svyatoslav Lunyov. In zijn werk verbindt de als kluizenaar opererende Lunyov een spirituele mystiek met klassieke dramatiek. Zijn driedelige Tristium voor strijkorkest is een van zijn bekendste werken. Een aangrijpend werk dat zich wentelt in een oneindig verdriet. De ene keer waant de luisteraar zich in een kalmerend, warm klankbad, waarna schrijnende strijkerspartijen de trieste werkelijkheid keihard op de neus drukken. Loodzware treurmuziek die in de verte herinneringen oproept aan Arvo Pärt. De lichte melancholie van landgenoot Valentin Silvestrov is dan beter te verteren. Kamerorkest van het Noorden speelt zijn tedere Stille Musik (2002) waarin Silvestrov schalks knipoogt naar de grote romantische traditie. Lieflijke muziek die in al zijn eenvoud oproept tot verzoening en bezinning.

Bij De Link Tilburg en Willem Twee ’s-Hertogenbosch valt dit seizoen nog meer moois te beleven.. Zo heeft de Link binnenkort Ensemble Klang (di.15 oktober) en Ensemble Vonk (di. 29 oktober) op het programma staan. Willem Twee heeft concerten in de planning van onder anderen Lavinia Meijer/Duda Paiva (wo. 30 oktober) en Bryce Dessner (ma. 2 december).

Het Concertzender-jubileumconcert in De Link wordt op een latere datum door de Concertzender uitgezonden.

Informatie: www.delink.nl en www.willem-twee.nl

Geschreven door programmamaker Mark van de Voort.

Foto Antonii Baryshevskyi gemaakt door Paul Janssen.